Հայաստանը երբեք էսքան բաց վերքի նման չի եղել

ՓԵՆ-ի հռչակագրի երրորդ կետում խոսվում է խաղաղության, ազգերի միջև փոխըմբռնման ու հարգանքի մասին, պատերազմից հետո որքանո՞վ է դա իրատեսական:

Բուդապեշտում՝ ընկերությունում, որտեղ աշխատում եմ, տեսել եմ բոսնիացի ու սերբ երկու աղջկա սերտ ընկերություն։ Ամեն օր աշխատավայրում իրար տեսնելիս՝ գրկախառնվում էին։ Իննսունականներին բոսնիական պատերազմում մինչև հիսուն հազար բոսնիացի կին է բռնաբարվել սերբ ուժայինների կողմից։ Այսօր սերբ ու բոսնիացի աղջիկները գրկախառնվում են։ Երբ հարցրեցի, թե ինչ լեզվով են խոսում, պատասխանեցին․ ես՝ բոսներեն, ինքը՝ սերբերեն, բայց իրար հասկանում ենք։ Մեր հարևան երկրների հետ բարի-դրացիական հարաբերություններն, իհարկե, հավանական եմ համարում, բայց ոչ հիմա՝ նման պայմաններում ու իրավիճակում։ Մեզ հարվածել են, ու ոչ միայն մի պետություն, այլ առնվազն՝ երեք։ Բարի-դրացիական հարաբերություններ հաստատելու համար մենք պետք է արդարության զգացում ունենանք՝ գոնե կես չափով։ Ադրբեջանը, որպես պետություն, պիտի պատասխան տա ջարդերի, սահմանամերձ գյուղերի վրա պարբերաբար կրակելու, պատերազմական հանցագործությունների ու գերիների համար։ Պատասխան տալու տեղը իրավական դաշտն է՝ միջազգային դատարանները։ Ադրբեջանը պատերազմից հետո հավանաբար ակտիվ արշավ է սկսել դրսերում՝ իր դեմքը մաքրելու համար․ Լոնդոնի մետրոյում ցուցապաստառ են կախում, թե մենք բազմամշակութայնության կենտրոն ենք, Բուդապեշտում՝ Դանուբի ափին, մոմեր են վառում ու գրառումներ թողնում՝ Խոջալու, մի լռեք, թույլ չտաք ևս մեկ պատերազմ և այլն։ Բնականաբար, նման վարքագիծն ու պետության անպատիժ մնալն ավելի են խորացնում անարդարության զգացումն ու փոխադարձ ատելությունը։ Երբ իրենք պատերազմ են սկսում ու հետո դրսերում, չգիտես՝ ում  ասում՝ թույլ մի տուր ևս մեկ պատերազմ, ես ճիշտ հակառակն եմ հասկանում՝ ուրեմն նրանք պատերազմից դեռ հետ չեն կանգնել։ Ու նրանց անպատիժ մնալը կարող է հանգեցնել ևս մեկ պատերազմի։

Բարի-դրացիական հարաբերություններն, իհարկե,  անհրաժեշտ են՝ առաջին հերթին հենց խաղաղության երաշխիքի համար։ Մեր սերունդները չգիտեն, թե ինչ է իսկական խաղաղությունը։ Մենք չգիտենք։ Ես չգիտեմ։ Քսանմեկերորդ դարում մեզ համար ուսերից ընկնող գլուխը դեռ իրականություն է։ Թե՛ Հայաստանում, թե՛ Վրաստանում, մարդկանց գլխին պատերազմը միշտ կախված է եղել։ Երբ 2008-ի ամռանը քնից վեր թռա մեր շենքին մոտ գտնվող ռազմաբազայի վրա Ռուսաստանի գցած ռումբից, ապակիների դողը մաշկիս մեջ մտավ, երբ պատկերացրեցի, որ ես ոչինչ եմ, որ զուգագուլպայի հատի պես թռած մի վայրկյանում,  ինչ-որ մեկի հրամանով գցած ռումբից ես կարող եմ չլինել։ Մենք միշտ ապրել ենք խաղաղության իմիտացիայի մեջ։ Մենք խաղաղություն ենք խաղացել ու խաղում, ինչպես երեխաները՝ տուն-տունիկ։ Բարի-դրացիական հարաբերությունները չեն կառուցվել հենց էդ խաղաղության պատրանքի պատճառով։ Ձախողվել են, որովհետև ժամանակին հարցերն իրավական դաշտ չենք տեղափոխել։ Այսօր գերմանացի, անգլիացի, թե ավստրիացի երիտասարդն ապրում է իսկական խաղաղության մեջ, որովհետև նրանց պետությունները վաղուց հոգացել են ու երաշխավորել էդ խաղաղությունն իրենց քաղաքացիների համար։ Խաղաղությունը նրանց համար դարձել է հաստատուն, լիիրավ ժամանակ ու տարածք՝ իրենց պետության շնորհիվ։

Ձեր սերունդը տեսավ պատերազմ, հաղթանակ, կրկին պատերազմ, պարտություն: Այդ ամենն, ըստ Ձեզ, ի՞նչ արտացոլում կարող է գտնել  մեր գրականության մեջ, որպեսզի մեր ապրած  ժամանակների ամբողջական պատկերը ներկայացնի: 

Մի սերունդ տեսավ էդ ամենը, մյուսը՝ միայն վերջինը, էն մյուսն էլ՝ պատերազմից պատերազմ միջանկյալ հատվածը։ Մեր ապրած ժամանակների պատկերը ընդհատումներով է, անընդհատ կտրատվում է, մենք ոչ թե ժամանակներն ենք ապրում, այլ ժամանակից ժամանակ ենք ապրում։ Իսկ գիտե՞նք՝ նախորդ ժամանակն ինչի համար էր, ում համար էր, ինչու պատահեց։ Ամբողջական պատկերը հասկանալու համար մեզ պիտի դիտարկենք աշխարհի մեջ, պիտի շոշափենք մեր կապերը նրա հետ։ Քիչ առաջ ասացի, որ եվրոպացու համար իր պետությունը խաղաղություն է ապահովել։ Պատերազմի օրերին ես բոլորովին չէի ակնկալում, որ եվրոպացի ընկերներս ինձ կգրեն ու կհարցնեն Հայաստանի մասին։ Խաղաղությունը երևի տարածքի է նման, որի սահմաններից դուրս տեղի ունեցածն ուղղակի չես պատկերացնում, չես ընկալում, հեռու է թվում, ինչպես մեզ՝ Ամերիկայի փոթորիկները, հրդեհներն ու տրոպիկական անտառների հաստ անձրևները, հերթական ինչ-որ հակամարտություն է թվում կամ մի պուճուր պատերազմ, որ մնում է լղոզած վերնագրերով հոդվածների մեջ, պատերազմ, որ միշտ էլ մխացել է աշխարհի տարբեր մութ տեղերում՝ դատավճռի պես հնչող Երրորդ աշխարհում։ Հայաստանը երբեք էսքան բաց վերքի նման չի եղել։ Էդ վերքը վաղուց բացվել էր ու գնալով ավելի էր բացվում։ Հիմա, ավելի, քան երբևէ, հստակ տեսնում ես կուտակված բազմաթիվ խնդիրները, որոնք պատերազմից հետո ավելի են խորացել ու սրացել։ Եթե մինչև պատերազմը առաջընթաց կար հասարակության հետ աշխատելու ուղղությամբ, ինչ-որ դիսկուրսներ էին առաջ տարվում, ինչ-որ երկխոսություն էր սկսվում ներսում, փոփոխության ինչ-որ հույսեր էին նշմարվում, ապա պատերազմի հետևանքով էդ ամենը կարծես ջուրը լցվեց։ Երևի հենց էդ խնդիրները ջրի երես դուրս գան ու ավելի ակտիվորեն արտացոլվեն մեր գրականության մեջ, հենց գրականությունը դառնա ազատ հարթակ էդ խնդիրների մասին խոսելու, էդ խնդիրներն առարկայացնելու։ Երևի հնի ու նորի միջև կապը կդառնա առանցքային։ Պատերազմից հետո, Բուդապեշտում, մի օր անցնում էի երկրորդ դարի ամֆիթատրոնի ավերակների կողքով։ Մեջտեղում հրապարականման տարածք է, իսկ շուրջը՝ ամֆիթատրոնի հիմքից մնացած քարեր։ Կողքով անցնելիս տեսա՝ մի կին իր շան հետ զբոսնում է էդ մեջտեղի տարածքում։ Թվում է՝ կարևոր, պատմական հուշարձան է, որ հավանաբար պահում-պահպանում են, որ վերջնականապես չկորի հողի տակ, իսկ էս կինը զբոսնում է շան պարանից բռնած, հանգի՜ստ, խաղա՜ղ, իր համար։ Էսօրվա արևի տակ, երկրորդ դարի ավերակների մեջ։  Էս պատկերը հիշելիս՝ ամեն անգամ խաղաղվում եմ ու չեմ հասկանում՝ ինչու։

Գրողն իր խոսքով, իր գրով այսօր կարո՞ղ է արդյոք խաղարարար նախաձեռնությամբ հանդես գալ ու հաջողել:  

Գրողի ցանկացած խոսք ընկալելի կլինի, եթե ատելություն չպարունակի։ Առհասարակ մեր մեջ ատելությունը տեղ չպիտի ունենա։ Մենք պիտի տարանջատենք մարդուն ու պետությանը, պետության կողմից մանիպուլացվող մարդուն ու մանիպուլացնող պետությանը, որը,  որպես գործիք,  օգտագործում է հենց էդ ատելությունը։ Գրողի ցանկացած խոսք ընկալելի կլինի, եթե ատելությունից զուրկ լինի։ Հասարակությունը գրողից ատելության խոսք չի ակնկալում։ Եթե նույնիսկ ընթերցողը ատելության լեզվով խոսի, առաջինը հենց ինքը չի ուզում գրողից ատելության խոսք լսել։ Նա գրողի մոտ չի գնում ատելության համար։ Էդ ատելությունն ինքն էլ կարող է զգալ ու ազատ արտահայտել։ Գրողից նա առողջ ու մարդակենտրոն խոսք է ակնկալում, որովհետև ատելությունը չի ուժեղացնում, իսկ գրողից հենց ուժ ես ուզում։ Հաճախ ատելության խոսքը տարածվում է հարևան երկրների ժողովուրդների վրա։ Լավ կլինի՝ հասկանանք, թե որտեղ է ավարտվում պետությունը, և որտեղ է սկսվում մարդը։ Ես չեմ ուզում ատել էդ սկսված մարդուն։ Իսկ պետությունը՝ լինի մերը, թե ուրիշինը, եթե այսօր այս դեմքն ունի, վաղը բոլորովին ուրիշ դեմք կարող է ունենալ։ Տարիներ առաջ, երբ Բուդապեշտում ուսանող էի, ապրում էի համալսարանի հանրակացարանում։ Իմ հարկում ու մի հարկ վերև ադրբեջանցի տղաներ էին ապրում։ Ես սենյակիս դուռը միշտ կողպած էի պահում։ Քնից առաջ անպայման ստուգում էի, որ դուռը կողպած լինի։ Վերջերս՝ պատերազմի ժամանակ, հիշեցի էս դրվագն ու զարմացա ինքս ինձ վրա, որ երբեք էս մասին չեմ պատմել վրացի կամ եվրոպացի ընկերներիս։ Երևի ենթագիտակցորեն մտածել եմ, որ նրանց առնվազն տարօրինակ կթվա՝ թե ինչու պիտի քսանմեկերորդ դարում մարդը վախենա, որ քնի մեջ իրեն կարող են կացնահարել։ Մի անգամ հանրակացարանի ադրբեջանցու հետ գնացի փաբ՝ խմելու։ Իսկ երբ վերադարձանք, ես, սովորությանս համաձայն, կողպեցի սենյակիս դուռը, բռնակն էլ մի քանի անգամ քաշքշեցի, որ համոզվեի՝ իրոք կողպած է։ Հենց էդտեղ՝ դռան շեմին, ավարտվեց մարդն, ու սկսվեց պետությունը։ Ես դուռս կողպեցի ոչ թե մարդու վրա, այլ՝ նրա պետության, որովհետև էդ պետությունը Բուդապեշտում քնած հային կացնահարողին իր երկրում դիմավորեց որպես հերոսի ու բնակարան նվիրեց նրան։ Գուցե էդ ադրբեջանցի՞ն էլ կողպեց իր դուռը, գուցե ինքն է՞լ էր միշտ հատուկ հետևում, որ իր դուռը կողպած մնա։

Իսկ ե՞րբ են բացվում դռները։